| Architect: | J. Verheul (Rotterdam) |
| Oude naam: | Groote Kerk |
| Oorspronkelijk: | Hervormd |
| Ingebruikname: | 1892 |
| Aantal zitplaatsen: | 1800 (oorspr.) |
| Orgel: | Bätz-Witte (1896) |
| Klokken: | 4 klokken uit 1949 |
| Monument: | Rijks |
| Adres: | Loolaan |
| Website: | www.grotekerkapeldoorn.nl www.vriendenvandegrotekerk.nl |
Vóór de huidige Grote Kerk stond op dezelfde plaats op de Loolaan een Waterstaatskerk. In 1890 werd dit gebouw volledig in de as gelegd.
Al snel werd besloten een nieuwe kerk te bouwen. Tot architect werd de heer Jan Verheul uit Rotterdam benoemd. De uitvoering werd gegund aan de Apeldoornse aannemer Chr. Wegerif. In 1892 stond de Grote Kerk er.
Het moest een grote kerk worden met een sober interieur, een echte “preekkerk”. Kenmerkend is ook dat door de gekozen constructie er geen pilaren nodig waren, waardoor een groot ruimte-effect ontstond en er overal vrij zicht was. Dit alles door een voor die tijd vernuftige constructie met trekstangen. De kerk is ongeveer 50 meter lang, 20 meter breed en 20 meter hoog. De kansel is ruim 10 meter hoog.
De kerk is gebouwd in Renaissance-stijl in een ruitvorm, prachtig gelegen aan de Loolaan. De toren is 62 meter hoog. Het gebouw heeft inwendig de vorm van een Grieks kruis. Aan de Loolaan bevindt zich de hoofdingang, welke (oorspronkelijk) uitsluitend bestemd was voor koninklijke bezoekers.
Pronkstukken in de kerk zijn de ruim 10 meter hoge kansel, het koninklijk toegangsportaal en de zogenaamde koninginnebank. Deze meubels werden gemaakt door de firma gebr. Van Malsen uit Den Haag.
De eerste steen werd gelegd door de twaalfjarige koningin Wilhelmina op 16 juli 1891 met de bede “God zegene het”. De troffel en de hamer waren gemaakt door juwelier Van der Mey in Apeldoorn.
Op zondag 25 september 1892 vond de plechtige inwijding van de kerk plaats. De kerk was overvol, er stonden ook buiten mensen! Er waren veel hoogwaardigheidsbekleders aanwezig, waaronder de twee koninginnen. Voorgangers waren ds. C. Hattink en ds. J. Wieten.
Eind jaren ’50 was – zo vond men toen – renovatie en modernisering van de kerk nodig. Het interieur werd aangepast aan de smaak van die tijd. Het doophek, het klankbord boven de preekstoel en de baldakijnen boven de ouderlingenbanken werden verwijderd; de kroonlampen werden vervangen door strakke, eigentijdse kronen, al het houtwerk werd grijs geschilderd (ook de banken ondergingen dit lot).
Het liturgisch centrum is in 1960 totaal veranderd, maar na 1980 geleidelijk weer in oude staat teruggebracht.
Dankzij de opbrengsten van de beroemde Grote Pleinmarkt, die werd gehouden van 1973 tot 2008, en de inzet van de Stichting “Vrienden van de Grote Kerk” kon de kerk in later jaren van binnen en van buiten weer worden opgeknapt en werd zij zoveel mogelijk weer in de oude staat teruggebracht. In 1973 waren er plannen om de Grote Kerk te slopen (!). Als reactie hierop kwam de oprichting van de Stichting Vrienden van de Grote Kerk en ook de Grote Pleinmarkten.
De Stichting “Vrienden van de Grote Kerk” bood bij haar tienjarig bestaan in 1983 aan de kerkvoogdij een nieuw klankbord aan.
In 2017 werd de periode van restauratie afgesloten met de in gebruik name van de gereconstrueerde kroonlampen.
In 1952 werden, in overeenstemming met de (nieuwe) hervormde kerkorde van 1951 de wijken in Apeldoorn omgezet in wijkgemeenten met ieder een eigen kerkorde (zie ook de pagina “Varia”). Tot de Grote Kerk behoorden vanaf die tijd de wijkgemeenten Het Loo en Centrum-Oost vanaf de jaren ’60 ook de nieuwbouwwijk Kerschoten.
Tot ca. 1985 (?) werden er ook avonddiensten gehouden in de Grote Kerk. Deze diensten werden al vanaf het begin matig tot slecht bezocht.
Van 2008 t/m 2023 werden er maandelijks op zondagavond cantatevieringen gehouden. De cantates werden uitgevoerd door het Gelders Bach Collegium en solisten.
Thans is er nog één avonddienst per maand: de Dienst met Belangstellenden (DMB).
Een rondgang door het gebouw
Door de aanwezigheid van Paleis Het Loo is de band met de Oranjes ontstaan. Dat wordt al direct duidelijk bij de ingang onder de toren van de kerk. Deze zgn. koninklijke ingang bevindt zich op dezelfde plaats als bij de afgebrande Waterstaatskerk. De vestibule is het enige onderdeel van de Waterstaatskerk dat bewaard gebleven is. Aan de wanden zijn vier panelen aangebracht, waarop o.m. iets vermeld is over de stichting van de huidige kerk en haar voorgangster. Er hangt een fraaie ijzeren lamp.
Direct achter de hal bevindt zich de Koningsbank (Koninginnebank) met een aparte toegangsdeur voor de Koning(in) en zijn/haar gemaal (gemalin). De Koningsbank bestaat uit drie onderdelen: de achterste is bestemd voor de koninklijke bezoekers en de twee voorste voor de leden van de hofhouding.
Links en rechts van de preekstoel bevinden zich twee gebrandschilderde ramen. Het zogenaamde Wilhelminaraam, rechts van de preekstoel, is een geschenk aan koningin Wilhelmina van diverse universiteiten, hogescholen en studentencorpora ter gelegenheid van haar 40-jarig regeringsjubileum in 1938.
Het linkerraam heet het Beatrixraam en is in 2005 geschonken aan koningin Beatrix ter gelegenheid van haar 25-jarig regeringsjubileum.
Het orgel werd gebouwd tussen 1894 en 1896 door Johan Frederik Witte, die op dat moment bedrijfsleider was bij Bätz & Co.
De consistoriekamer bestaat uit twee delen. In het grootste gedeelte hangen schilderijen, die een indruk geven van de vroegere kerkgebouwen. In het andere gedeelte (ook wel predikantenkamer genoemd) hangen werktekeningen van de architect.
De vier luidklokken zijn genoemd naar de 4 evangelisten uit de Bijbel. In elke klok is een tekst uit het betreffende evangelie gegraveerd.
Voor het luiden van de klokken is een reglement aanwezig waarin staat bij welke gelegenheden de klokken geluid moeten worden. Zo wordt bij het bidden van het Onze Vader tijdens de kerkdienst de Lucasklok geluid.
In 2022 werd aan de achterzijde van de kerk een ruimte toegevoegd als entree voor bezoekers van concerten en andere activiteiten.
Vrienden van de Grote Kerk
De ‘Vrienden van de Grote Kerk’ levert een bijdrage aan de instandhouding van de Grote Kerk, zodat een belangrijk deel van ons Apeldoorns culturele erfgoed niet verloren gaat en ook generaties na ons van het prachtige monumentale gebouw kunnen blijven genieten.
Predikanten
Ds. C. Hattink (1885-1928 em.)
Ds. M.A. van Rhijn (1898-1910)
Ds. B. van Meer (1909-1922)
Ds. H.J.E. Westerman Holstijn (1910-1939 em.)
Ds. Th.L. Haijtjema (1918-1923)
Ds. G. Bolkestein (1922-1929)
Ds. C.M. Luteijn (1924-1932)
Ds. J.J.C. Karres (1928-1953 em.)
Ds. J.C.H. Romijn (1931-1939)
Ds. H. Dekker (1933-1936)
Ds. P. Visser (1937-1962 em.)
Ds. H. Mondt (1937-1948)
Ds. J.H.W. Warners (1941-1948)
Ds. J. de Vries (1946-1964)
Ds. J.C.H. Jörg (1949-1977 em.)
Ds. H. Altena (1954-1963)
Ds. J.J. Valk (1976-1982)
Ds. J.J. van Lienden (1977-1991)
Ds. M.H. Boogert (1979-1987)
Ds. G. Vieth (1987-1992)
Ds. R. Visser (1992-2010)
Ds. H. van Vreeswijk (1993-2003)
Ds. G.J. Schüssler (2011-2021)
Mw. ds. H.A. Smits (2022-)
Gebouw Irene
Sinds 1876 stond er naast de Grote Kerk een kosterswoning met catechisatielokaal. Dit gebouw werd in 1905 uitgebreid i.v.m. het toenemende aantal catechisanten. Nu konden daar ook de avonddiensten door de week gehouden worden.
In de loop van de tijd werden de ruimten aangepast aan de tijd. Het kreeg ook een naam: “Centrum Irene” (irene = vrede).
Van 1938 tot 1967 hielden predikanten van de Gereformeerde Bond in Irene spreekbeurten voor leden van de Hervormd-Gereformeerde Evangelisatie, die in 1967 verhuisden naar de Eben-Haëzerkerk.
Het Centrum Irene werd in de loop van de tijd steeds meer gebruikt voor vergaderingen, koorrepetities, enz. Het werd omgetoverd tot een multifunctioneel gebouw ten dienste van veel kerkelijke en maatschappelijke activiteiten.
In de jaren ’80 werd Irene uitgebreid, naar een ontwerp van architect A. van Duivenbode. Er kwam op de begane grond een ontvangsthal. In 1985 werd het vernieuwde gebouw Irene geopend.
In de jaren 2000 (wanneer ?) vond een restauratie plaats naar het oorspronkelijke ontwerp.